تعیین قیم یکی از احکام مهم شرعی و مدنی در ایران است که در راستای حمایت از محجور تعیین می‌شود. فرد محجور به فردی گفته می‌شود که از نظر شرعی نمی‌تواند در اموال خود تصرف کند. دلیل این مسئله می‌تواند به نابالغ بودن فرد، دیوانگی، بیماری و … ربط داشته باشد که سبب شده تا فرد محجور نتواند بدون دخالت دیگری امور خود را اداره کند. در این مقاله قصد داریم به طور کامل دربارۀ اختیارات قیم، تعیین قیم موقت، مدارک لازم برای قیم شدن و اولویت در تعیین قیم صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
تعیین قیم برای محجور
برای اشخاص ذیل نصب قیم می شود:
ماده 1218 قانون مدنی
1- برای صغاری که ولی خاص ندارند.
2- برای مجانین و اشخاص غیر رشید که جنون یا عدم رشد آنها متصل به زمان صغر آنها بوده و ولی خاص نداشته باشند.
3- برای مجانین و اشخاص غیر رشید که جنون یا عدم رشد آنها متصل به زمان صغر آنها نباشد.
مادۀ 1218 قانون مدنی موارد تعیین قیم را به شرح زیر اعلام کرده است:
- فرد صغیری که ولی خاصی از قبیل پدر و یا جد پدری ندارد. البته پدر و یا جد پدری می‌توانند قبل از فوت خود فرد دیگری را به عنوان وصی محجور معرفی کنند، ولی در صورتی که این امر صورت نگرفته باشد تعیین قیم وظیفۀ دادگاه است. مطابق با قانون، افرادی با سن کمتر 18 سال تمام شمسی نمی‌توانند در امور مالی خود دخل و تصرف کنند. همچنین پسران زیر 15 سال و دختران زیر 9 سال نیز توانایی ادارۀ امور غیرمالی خود را ندارند و طفل محسوب می‌شوند.
- اگر تشخیص داده شود که فردی قبل از رسیدن به سن بلوغ سفیه شده است و از ادارۀ امور خود عاجز است. همچنین اگر فرد پس از رسیدن به سن بلوغ سفیه شده باشد نیز نیاز به قیم دارد. در این حالت نیز مانند حالت اول چنانچه فرد ولی خاص (پدر و یا جد پدری) نداشته باشد و تعیین قیم توسط آنها نیز صورت نگرفته باشد، تعیین قیم بر عهدۀ دادگاه است.
- اگر شخصی دچار جنون باشد نیاز به قیم دارد، خواه این مسئله بعد از رسیدن به سن بلوغ رخ داده باشد یا ریشۀ جنون او به پیش از دوران بلوغ مربوط باشد. در این حالت اگر جنون قبل از بلوغ رخ داده باشد و یا در زمان رسیدن به سن بلوغ تشخیص داده شود که فرد از رشد عقلی کافی برخوردار نیست، در صورتی که قیم او ولی خاص باشد ولایت آن فرد برای بعد از سن بلوغ نیز ادامه خواهد یافت.
- نوزادانی که پدر آنها مشخص نباشد و یا به صورت نامشروع متولد شده باشند نیز در دستۀ محجورانی هستند که ولی خاص ندارند و به تعیین قیم نیاز دارند.
- در صورت فقدان ولی خاص و یا محجور شدن او و یا فردی که از سمت او به عنوان قیم تعیین شده است، تعیین قیم مطابق با مادۀ 1185 قانون مدنی الزامی است.
هرگاه ولی قهری طفل محجور شود مدعی‌العموم مکلف است مطابق مقررات راجعه به تعیین قیم، قیمی برای طفل معین کند.
ماده 1185 قانون مدنی
اولویت در تعیین قیم
اولویت‌های نصب (تعیین) قیم مطابق با قانون به این شرح است:
- اولویت قیم شدن با پدر و سپس با مادر محجور است. البته مادامی که مادر شوهر نداشته باشد و صلاحیت لازم را برای قیم شدن دارا باشد. در این صورت پس از پدر، مادر از اولویت بالاتری نسبت به سایرین برخوردار است.
- اگر زن محجور شود، شوهر در صورتی که صلاحیت داشته باشد نسبت به دیگران برای قیمومیت مقدم‌تر است.
- خویشاوندان محجور در صورتی که صلاحیت برای قیمومیت را دارا باشند نسبت به سایرین در فرآیند تعیین قیم اولویت دارند.
- افرادی که ضمانت‌های لازم را بدهند نسبت به سایرین در اولویت هستند.
اختیارات قیم
از زمانی که سمت قیمومیت به فرد قیم ابلاغ شود وظایف زیر بر عهدۀ اوست:
- مراقبت از فرد محجور، محافظت از او در برابر خطرات جانی، تربیت او
- مراقبت از او در زمان ابتلا به بیماری از قبیل مراجعه به پزشک متخصص و تهیۀ داروهای لازم
- تعلیم و تربیت محجور به گونه‌ای که بتواند درس بخواند و حرفه بیاموزد.
- نگهداری از اموال محجور
فرد قیم پس از ابلاغ قیمومیت موظف است در رابطه با اموال محجور این موارد را انجام دهد:
- تهیه صورت کاملی از دارایی‌های محجور و ارسال برای دادستانی محل مربوطه
- یکی از نزدیکان محجور و یا موروثان وی مانند عمو، مادر و … باید تقاضای مهر و موم شدن اموال محجور را به دادگاه ارائه دهند
- قیم باید از دادستان کسب تکلیف کرده و اموال ضایع شدنی محجور را که امکان حفظ و نگهداری آنها وجود ندارد و یا اموال منقولی که نگهداری از آنها پرهزینه است (در صورت نیاز نداشتن محجور به این اموال) بفروشد و پول آن را بابت خرید اموال و یا معاملاتی صرف کند که به سود محجور باشد.
- قیم باید برای رهن و اجارۀ اموال غیرمنقول محجور از دادستان اجازه بگیرد.
- قیم فقط با اجازۀ دادستان می‌تواند خودش بابت خرید اموال محجور اقدام کند.
- قیم می‌تواند بابت نگهداری محجور اجرت بخواهد که این مسئله توسط دادستان بررسی شده و از اموال فرد صغیر پرداخت می‌شود.
- اگر زن قیم شده باشد و ازدواج کند باید به دادسرای امور سرپرستی این موضوع را اعلام دهد، در غیر این صورت از قیمومیت عزل خواهد شد. همچنین زن برای قیم شدن باید اجازۀ شوهر را داشته باشد.
مدارک لازم برای قیم شدن
دادگاه برای تعیین قیم به مدارک زیر نیاز دارد:
- شناسنامه و کارت ملی فردی که متقاضی قیم شدن است.
- در صورتی که کودک صغیر ولی قهری ندارد باید گواهی فوت پدر کودک و گواهی فوت پدربزرگ پدری ارائه شود. اگر گواهی فوت پدربزرگ پدری در دسترس نیست، باید شناسنامۀ باطل شده او و یا گواهی حصر وراثت ارائه شود.
- شناسنامه و کارت ملی صغیر برای تعیین قیم او ضروری است.
- برای تعیین قیم فردی که تعادل روانی ندارد و یا سطح هوشیاری او پایین است و یا به هر دلیل دیگری توانایی ادارۀ امور مالی خود را ندارد نیاز است که محجوریت او در دادگاه اثبات شود و برای او حکم حجر اخذ گردد. برای این کار نیاز است که فرد داوطلب، پروندۀ پزشکی محجور و سایر موارد مربوطه را در اختیار داشته باشد.
- قیم نباید محکوم به این موارد باشد: تجاوز، کلاهبرداری، دزدی، اختلاس، ورشکستگی، جرم‌هایی که منافی عفت هستند، جرم و جنایت علیه کودکان، داشتن فساد اخلاقی
- قیم نباید با محجور و یا حتی اقوام درجه یک وی در دادگاه پرونده‌ای داشته باشد. داشتن پروندۀ مالی و یا غیرمالی با خود محجور و یا اقوام درجه یک او باعث می‌شود تا دادگاه صلاحیت قیم شدن را در فرد متقاضی تشخیص ندهد.
نصب قیم در صلاحیت کدام دادگاه است؟
ابتدا لازم است که دادستانی از وجود فرد محجور مطلع شود. اطلاع به دادستانی ممکن است توسط اقوام فرد محجور و یا والدین وی و یا حتی مراجع ذی‌صلاح صورت بگیرد. پس از انجام بررسی‌های لازم و تایید حجر فرد، دادگاه اقدام به تعیین قیم می‌کند.
دادگاه صلاحیت افراد متقاضی را بررسی کرده و طبق اولویت، فردی را که شرایط و صلاحیت لازم را داشته باشد به عنوان قیم تعیین می‌کند. اگر پس از تعیین قیم، فرد صلاحیت قیمومیت را از دست بدهد این حکم باطل است.
دادگاه صالح برای تعیین قیم
1. دادگاه صالح برای تعیین قیم مطابق با قانون مدنی، محکمۀ شرع است که دادستان نیز باید درخواست خود را به آن محکمه بفرستد و اجازه دهد که دادگاه برای تعیین قیم اقدام کند.
2. دادگاهی که در محل اقامت محجور واقع باشد برای تعیین قیم صلاحیت دارد.
3. اگر محجور ساکن ایران نباشد، تعیین قیم بر عهدۀ دادگاه محل زندگی کنونی اوست.
4. اگر در محل زندگی محجور دادگاه صالحی نباشد، تعیین قیم بر عهدۀ نزدیک‌ترین دادگاه به محل سکونت فرد است. در شرایطی که محل سکونت محجور به علت جنون و آشفتگی روانی او مشخص نباشد، تعیین قیم بر عهدۀ دادگاهی است که محجور در آن منطقه پیدا شده است.
5. اگر فردی که فوت می‌کند چند کودک صغیر داشته باشد که محل سکونت آنها متفاوت باشد، همان دادگاهی که برای یک نفر از محجوران تعیین قیم می‌کند می‌تواند برای سایرین نیز قیم تعیین کند. اگر قیم مشخص نباشد، دادگاهی برای تعیین قیم صلاحیت و ارجحیت دارد که در محل سکونت کوچکترین صغیر واقع شده باشد.
تعیین قیم موقت
قیم موقت قیمی است که به صورت موقتی برای محجور تعیین می‌شود. برای مثال اگر قیم محجور مرتکب خلاف شود و یا قیم در اموال محجور دخل و تصرف کند دادگاه خانواده می‌تواند برای تعیین قیم موقت اقدام کند.
در این شرایط پس از اینکه مانع برطرف شد و تعیین قیم دائم صورت گرفت، ماموریت قیم موقت نیز به اتمام می‌رسد.
در سه مورد تعیین قیم موقت صورت می‌گیرد:
- ایرانیان محجور ساکن خارج از کشور: در این شرایط کنسول ایران برای محجور اقدام به تعیین قیم موقت می‌کند و مدارک وی را توسط وزارت امور خارجه به وزارت دادگستری می‌فرستد.
- هرگاه قیم در امور مالی محجور مرتکب جرم شود مطابق با ماده 1250 قانون مدنی مرتکب خیانت در امانت شده و نیاز به تعیین قیم موقت برای ادارۀ امور محجور است. همچنین ارتکاب به جرم‌های دیگری در ارتباط با محجور مانند سوء استفاده جنسی نیز سبب عزل وی و تعیین قیم موقت می‌شود.
- عزل قیم یکی دیگر از شرایط تعیین قیم موقت است. در این مواقع تا زمانی که حکم قطعی دادگاه صادر شود، ادارۀ امور مالی و غیر مالی محجور به قیم موقت سپرده می‌شود.
سخن پایانی
در این مقاله دربارۀ تعیین قیم صحبت کردیم و شرایط و مدارک لازم برای قیم شدن و اولویت‌های تعیین قیم را نیز بررسی نمودیم. اگر در رابطه با این موضوع نیاز به مشورت با وکلای مجرب دارید می‌توانید با وکلای گروه مشفق در تماس باشید.