یکی از راه‌های اثبات وقوع جنایت در مواقع قتل و یا صدمات بدنی، قسامه است که در فقه اسلامی و حقوق کیفری ایران به آن اشاره شده است. قسامه با سوگند تفاوت دارد و در شرایط خاصی قاضی تشخیص می‌دهد که برای اثبات عدم وقوع جرم باید قسامه انجام شود. در این مقاله قصد داریم دربارۀ قسامه و شرایط آن و نحوۀ اجرای این امر در دادگاه صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
قسامه چیست؟
قسامه در لغت به معنای سوگند است ولی در واقعیت به نوع خاصی از سوگند گفته می‌شود که برخی مواقع توسط قاضی دادگاه برای اثبات بی‌گناهی و یا گناهکار بودن فرد متهم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فرد مدعی و شاکی و یا اقوام و خویشان نزدیک او که با وی پیوند خونی دارند میتوانند با روش قسامه سبب محکومیت مدعی علیه شوند. مدعی علیه فردی است که شکایت علیه او صورت گرفته و متهم است. همچنین اقوام مدعی علیه و یا شخص خود او در صورتی که قاضی تشخیص دهد میتوانند با قسامه سبب برائت متهم از ارتکاب به جرم شوند.
لازم به ذکر است که قسامه فقط در شرایطی اجرا می‌شوند که لوث وجود داشته باشد. لوث به معنای این است که قاضی به صدق ادعای مدعی با توجه به شواهد مشکوک است. یعنی ملاک در تحقق لوث این است که قاضی نسبت به ارتکاب جرم توسط فرد متهم مشکوک باشد و شواهد موجود نتواند او را به یقین و اطمینان برساند.
شرایط قسامه
همانطور که اشاره شد، قسامه در شرایطی به کار می‌رود که دلایل کافی برای اطمینان قاضی وجود نداشته باشد اما این مسئله در مورد تمام جرم‌ها صادق نیست.
در موارد ارتکاب به قتل عمد و سایر آسیب‌های بدنی و در صورتی که نسبت به شخص متهم ظن وجود داشته باشد، حکم قصامه از سمت قاضی صادر می‌گردد. در این شرایط قاضی برای اثبات قصاص و یا دیه از قسامه استفاده می‌کند. برای اثبات قاتل بودن متهم باید 50 نفر از خویشاوندان فرد مدعی و شاکی سوگند بخورند.
این افراد باید مرد (جنس مذکر) باشند و با مدعی نسبت خونی داشته باشند. البته لازم به ذکر است که سوگند فرد مدعی نیز جزء آمار همین پنجاه نفر به حساب می‌آید.
در شرایط دیگر تعداد قسم‌هایی که باید خورده شود مطابق با ماده 456 قانون مجازات اسلامی به این شرح است:
اگر برای اجرای قتل غیرعمد قسامه اجرا شود، تعداد قسم‌های موردنیاز 25 عدد است.
اگر قتل رخ نداده باشد و صدمۀ بدنی به فرد وارد آمده باشد تعداد قسم‌های کمتری موردنیاز است. اگر جنایتی که رخ داده سبب برقراری دیۀ کامل می‌شود 6 قسم مورد نیاز است. اگر دیۀ جنایت رخ داده برابر با پنج ششم دیۀ کامل باشد، 5 قسم مورد نیاز است. در موارد دو سوم دیه کامل به چهار قسم، در موارد یک دوم دیه کامل به سه قسم، در موارد یک سوم دیه کامل به دو قسم و در جنایتی که یک ششم دیه کامل و یا کمتر به آن تعلق بگیرد یک قسم مورد نیاز است.
افرادی که در اجرای قسامه شرکت می‌کنند باید بالغ باشند و از شرایط عقلی و هوشیاری کافی برخوردار باشد. دربارۀ حضور زنان برای اجرای قسامه بین فقها اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فقها سوگند زنان را معتبر می‌دانند و برخی دیگر این مورد را رد کرده‌اند.
تفاوت مهمی که بین اجرای قسامه و سوگند وجود دارد این است که در قسامه باید 50 نفر سوگند یاد کنند و یک نفر نمی‌تواند دو بار سوگند بخورد. اما در سوگند، شاکی (زن یا مرد) میتواند حتی خودش به همان تعداد خواسته شده سوگند یاد کند و جرم مدعی علیه را به اثبات برساند.
در جنایت بر اعضاء و منافع اعم از عمدی و غیرعمدی درصورت لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، مجنیٌ علیه می تواند با اقامه قسامه به شرح زیر، جنایت مورد ادعاء را اثبات و دیه آن را مطالبه کند. لکن حق قصاص با آن ثابت نمی شود.
ماده 456 قانون مجازات اسلامی
الف- شش قسم در جنایتی که دیه آن به مقدار دیه کامل است.
ب- پنج قسم در جنایتی که دیه آن پنج ششم دیه کامل است.
پ- چهار قسم در جنایتی که دیه آن دو سوم دیه کامل است.
ت- سه قسم در جنایتی که دیه آن یک دوم دیه کامل است.
ث- دو قسم در جنایتی که دیه آن یک سوم دیه کامل است.
ج- یک قسم در جنایتی که دیه آن یک ششم دیه کامل یا کمتر از آن است.
تبصره 1 ـ در مورد هریک از بندهای فوق درصورت نبودن نفرات لازم، مجنیٌ علیه، خواه مرد باشد خواه زن، می تواند به همان اندازه قسم را تکرار کند.
تبصره 2 ـ در هریک از موارد فوق چنانچه مقدار دیه، بیش از مقدار مقرر در آن بند و کمتر از مقدار مقرر در بند قبلی باشد، رعایت نصاب بیشتر لازم است.
فرق قسامه و سوگند
قسامه و سوگند یک مفهوم دارند ولی در موارد مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سوگند زمانی کاربرد دارد که در موارد غیر وقوع قتل و در شرایطی باشد که مدعی یا مدعی علیه برای اثبات حق خود و یا رد ادعای طرف مقابل سوگند یاد کنند.
قسامه فقط در مورد قتل و جراحت‌های بدنی است و در شرایطی است که شاهد و مدارک کافی برای اثبات وقوع قتل وجود نداشته باشد و یا شاهد طفل باشد و یا هر مسئلۀ دیگری که قاضی را به شک بیندازد و نتواند وقوع جرم را اثبات کند.
نحوۀ اجرای قسامه در دادگاه
در شرایط لوث یعنی زمانی که قاضی به اطمینان نرسد و حکم به قسامه دهد این مورد توسط مدعی و یا مدعی علیه اجرا می‌شود. اولویت اجرای قسامه با مدعی است و او میتواند از قسامه برای اثبات مجرم بودن مدعی علیه و ادعای خود استفاده کند. در شرایطی که فرد مدعی و یا شاکی نخواهد و یا نتواند از قسامه برای اثبات ادعای خود استفاده کند میتواند از فرد متهم تقاضای قسامه کند.
مطابق با قانون کیفری ایران اگر در این حالت فرد متهم قسامه را بپذیرد و آن را اجرا کند تبرئه خواهد شد. مطابق با ماده 319 قانون مجازات اسلامی که در سال 1392 مصوب شده است، اگر فرد متهم نیز نخواهد و یا نتواند که قسامه را اجرا کند محکوم به پرداخت دیه می‌شود.
اگر شاکی از متهم درخواست قسامه کند و وی حاضر به قسامه نشود به پرداخت دیه محکوم می شود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه می گردد و شاکی حق ندارد برای بار دیگر، با قسامه یا بینه، دعوی را علیه او تجدید کند. در این مورد متهم نمی تواند قسامه را به شاکی رد نماید.
ماده 319 قانون مجازات اسلامی
قسامه در امور کیفری
همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، همیشه برای اثبات جرایم و دعاوی مختلف نمی‌توان از قسامه استفاده کرد. برای جرایم زیر در صورت وجود لوث، قاضی میتواند حکم به اجرای قسامه دهد:
1. جرایمی که مجازات آنها قصاص است یعنی جنایات عمدی بر نفس، اعضاء و منافع
2. جرایمی که مجازات آنها دیه است از قبیل جنایت‌های غیر عمد بر جان و جسم افراد و یا جنایت‌های عمدی که به هر دلیلی امکان قصاص فرد مدعی علیه وجود نداشته باشد.
3. جرایمی که مجازات آنها ارش است. ارش دیه‌ای است که مقدار آن در شرع مشخص نشده است و قاضی میتواند با توجه به شدت جنایت و میزان دیه کامل و نظر کارشناسی و همچنین در نظر گرفتن میزان آسیب وارد شده به فرد مدعی، مبلغ آن را تعیین کند. یعنی در مواردی که جنایتی و صدمه‌ای به عضوی از فرد وارد شود که مقدار خاصی در احکام شرع بابت دیه آن تعیین نشده است.
4. جرم‌هایی که مجازات آنها تعزیر و حدود باشد با قسامه قابل اثبات نیستند و زمانی می‌توان حکم به قسامه داد که ضرر و زیان ناشی از جرم را بتوان با قسامه اثبات کرد.
قسامه در دعاوی حقوقی
هر کس مدعی حقی باشد باید آن را اثبات کند و مدعی علیه هر گاه در مقام دفاع مدعی امری شود که محتاج به دلیل باشد، اثبات امر بر عهده او است.
ماده 1257 قانون مدنی
مطابق با ماده 1257 قانون مدنی برای اثبات دعوای حقوقی، قسم کاربرد دارد و همانطور که پیش‌تر ذکر گردید با قسامه متفاوت است.
قسم از دلایل اثبات دعواست که هم میتواند توسط مدعی و هم توسط مدعی علیه انجام شود. به ویژه در دعاوی که تنها در صورت شهادت شهود قابل اثبات هستند، فرد شاکی میتواند حکم را وابسته به قسم مدعی علیه کند.
هرگاه موضوع دعوا و یا عمل دعوا مربوط به طرف دیگر باشد، مدعی یا مدعی علیه این حق را دارند که از طرف دیگر تقاضای قسم کنند.
قسم آخرین دلیل برای اثبات دعوا محسوب می‌شود. وکیل نمی‌تواند به جای موکل خود قسم بخورد ولی میتواند در دعاوی، طرف را قسم دهد و به عبارتی تقاضای قسم قابل توکیل است.
سخن پایانی
در این مقاله دربارۀ قسامه و تفاوت آن با سوگند صحبت کردیم و شرایط اجرای قسامه را نیز مطرح نمودیم. یادتان باشد که هم قسامه و هم سوگند، آخرین مرتبه را در اثبات جنایت دارند و در صورت کافی بودن شواهد و مدارک نیازی به آنها نیست. دربارۀ موضوع قسامه در دیدگاه‌های مختلف فقهی تفاوت‌هایی وجود دارد ولی قانون کیفری ایران که مصوب سال 1392 می‌باشد، شرایط و حدودی را برای قسامه تعیین کرده که در تمام دادگاه‌ها و در صورت وجود لوث قابل اجرا است.
همواره در پرونده های حقوقی پیچیدگی های خاصی وجود دارد که متخصصین این حوزه یعنی وکلا میتوانند به شما کمک کنند. وکیل کاشان میتواند در این زمینه به شما کمک کند. وکلای گروه مشفق با بیش از 15 سال سابقه وکالت میتواند پرونده شما را بررسی کنند.
