پس از انقلاب اسلامی در سال 57 شمسی، جریان‌های بسیاری سعی داشتند تا به بدنه‌ی حاکمیت ضربه وارد کنند. برای جلوگیری از این موضوع، مراجع قضایی مختلفی از جمله دادگاه انقلاب شروع به کار کردند. این دادگاه با دستور مستقیم آیت‌الله خمینی در تاریخ 5 اسفند 1357 شروع به کار کرد. در این مطلب قصد داریم تا به معرفی و بررسی وظایف، صلاحیت و جرایم مرتبط با این مرجع قضایی بپردازیم.
این دادگاه برای چه جرایمی است؟
به دلیل حجم بالای دعوی کیفری و همچنین تخصصی بودن پرونده‌ها، قوه‌ی قضاییه برای هر دسته از جرایم مرجع به‌خصوصی را در نظر گرفته است. این امر نه تنها باعث تسریع پیشرفت پرونده‌ها خواهد شد، بلکه تخصصی بودن فعالیت‌ها احتمال بروز خطا در احکام صادره را به شدت کاهش می‌دهد.
صلاحیت دادگاه انقلاب بدین صورت است که کلیه‌ی جرائم مرتبط با امینت داخلی و خارجی، محاربه، فساد فی‌الارض، توهین به بنیانگذار یا رهبر جمهوری اسلامی، توطئه علیه جمهوری اسلامی، اقدام مسلحانه و ترور به منظور مقابله با نظام، جاسوسی، قاچاق، مواد مخدر و جرایمی از این قبیل، در حوزه‌ی کاری این دادگاه قرار می‌گیرند.
علاوه بر موارد بالا، دعاوی مرتبط با اصل 49 قانون اساسی نیز در حوزه‌ی کاری این دادگاه است. این اصل بیان می‌کند که دولت موظف است تا هرگونه ثروت ناشی از ربا، اختلاص، غصب، رشوه، سرقت و… را پس گرفته و به صاحب حق بازگرداند. در صورتی که صاحب حق مشخص نبود، این اموال به بیت‌المال تعلق دارند.
دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء استفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعه‌کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیرمشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‌المال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.
اصل 49 قانون اساسی
وظایف دادگاه انقلاب
سیستم قضایی جمهوری اسلامی ایران از چهار نوع از دادگاه‌های کیفری تشکیل شده که یکی از آن‌ها، دادگاه‌های انقلاب هستند. این دادگاه را می‌توان حساس‌ترین بخش قوه قضاییه دانست؛ چرا که جرایمی که در حوزه کاری این دادگاه قرار می‌گیرند، جرایمی هستند که به صورت مستقیم روی امنیت کشور تاثیر می‌گذارند.
حفظ حقوق انسانی
دادگاه‌های انقلاب وظیفه دارند تا امکاناتی از قبیل دفاع عادلانه در دادگاه را برای متهمین فراهم سازند؛ همچنین روند تحقیقات باید کاملا تحت نظر دادگاه و به‌صورت عادلانه انجام پذیرد.
برگزاری محاکمه به صورت علنی و عادلانه
این دادگاه را می‌توان حساس‌ترین دادگاه کیفری دانست. برای این که جامعه از روند پیگیری جرائم و عادلانه بودن احکام اطمینان حاصل کند، علنی و عادلانه بودن محاکمه، جزو وظایف دادگاه انقلاب به‌شمار می‌رود.
پاسخ به اعتراضات جامعه
یکی دیگر از وظایف این دادگاه، پاسخگویی به اعتراضات است. هنگامی که جامعه به مسئله‌ای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و… معترض می‌شود، دادگاه‌های انقلاب وظیفه دارند تا نسبت به این اعتراضات پاسخگو بوده و تعادل اجتماعی را برقرار کنند.
برقرارسازی عدالت و امنیت اجتماعی
جرائمی که رسیدگی به آن‌ها برعهده دادگاه‌های انقلاب است، جرائمی سنگین بوده و به صورت مستقیم روی وضعیت عدالت و امنیت اجتماعی تاثیر می‌گذارند. عدم وجود امنیت و عدالت، برخلاف پایه‌ای‌ترین مبانی انقلاب اسلامی بوده و این دادگاه کیفری وظیفه دارد تا با محاکمه مجرمان و رسیدگی به پرونده‌ها، به برقراری این دو اصل مهم کمک کند.
حفظ و پاسداری از انقلاب
حال که می‌دانید دادگاه انقلاب برای چه جرایمی است، راحت‌تر دلیل نامگذاری این دادگاه کیفری را متوجه خواهید شد. از وظایف اصلی این دادگاه پاسداری و حفظ انقلاب است.
دادرسی و بررسی هرگونه جرمی که بتواند به پایه‌های نظام آسیب وارد کند، برعهده دادگاه‌های انقلاب بوده و به نوعی می‌توان گفت یکی از ارکان اصلی امنیت کشور، این دادگاه است. به نحوی که بسیاری از تحلیلگران بر این باورند اگر این دادگاه در همان ابتدای پیروزی انقلاب تاسیس نمی‌شد، ممکن بود این پیروزی دوام چندانی نداشته باشد.
ساختار دادگاه‌های انقلاب
حال که متوجه شدید دادگاه انقلاب برای چه جرایمی است و با وظایف آن آشنا شدید، بهتر است تا در مورد ساختار آن نیز نکاتی را بدانید. اگر جرمی که رخ داده سنگین باشد، این دادگاه با حضور یک رئیس و دو مستشار رسمیت خواهد یافت؛ در غیر این صورت، جلسه با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل و یک مستشار تشکیل می‌شود.
متهم می‌تواند وکیل اختیار کند؛ در غیر این صورت، دادگاه وکیلی تسخیری برای وی در نظر خواهد گرفت. وکیل همواره باید نکاتی حرفه‌ای را مد نظر داشته باشد؛ برای مثال وکیل باید تمامی بندهای موجود در وکالت‌نامه را به درستی اجرا کرده و از تمامی حقوق موکل خود دفاع کند؛ علاوه بر این، وکیل وظیفه دارد تا پرونده را به‌صورت کامل بررسی کرده و توضیحات لازم، مشاوره‌های حقوقی، استدلال‌های قانونی و… را به موکل خود ارائه دهد.
از دیگر مواردی که هم وکیل و هم موکل باید در دادگاه انقلاب مد نظر داشته باشند، پایبندی به اصول اخلاقی است. دادگاه‌های کیفری از مهم‌ترین و حساس‌ترین ارکان اجرای عدالت هستند و هرگونه اختلال در عملکرد آن‌ها، مستقیما به امنیت جامعه آسیب وارد خواهد کرد؛ با توجه به این موضوع، تمامی طرفین باید تلاش کرده تا به درستی و با پایبندی به اصول اخلاقی، حقوق خود را احیا کنند.
در تمامی مراکز استان‌های کشور، دادگاه‌های انقلاب حضور دارند و به تشخیص ریاست قوه قضاییه، در تعدادی از شهرستان‌ها نیز شعب مختلف تاسیس شده‌اند. صلاحیت دادگاه انقلاب در شهرستان‌ها کمی محدود بوده و معمولا پرونده‌های سنگین به شعب اصلی ارجاع داده خواهند شد.
تعارض صلاحیت بین دادگاه‌های کیفری
یکی از نکاتی که باید در نظر داشته باشید، امکان تعارض صلاحیت است. این اتفاق هنگامی رخ خواهد داد که یک پرونده هنگامی که از زوایای متفاوتی دیده می‌شود، می‌تواند در صلاحیت دادگاه‌های کیفری مختلفی قرار بگیرد. بررسی پرونده در دادگاه‌های کیفری متفاوت، به احکام متفاوتی نیز منجر خواهد شد؛ به همین دلیل است که تشخیص دادگاه صالح امری پراهمیت است.
ماده‌ی 297 قانون آیین دادرسی کیفری اعلام می‌دارد که هرگونه تعارض صلاحیت بین دادگاه‌های کیفری یک و دادگاه‌های انقلاب، به نفع دادگاه انقلاب بوده و پرونده به یکی از شعب این دادگاه کیفری انتقال داده خواهد شد.
دادگاه انقلاب در مرکز هر استان و به تشخیص رئیس قوه قضائیه در حوزه قضائی شهرستان ها تشکیل می‌شود. این دادگاه برای رسیدگی به جرائم موجب مجازات مندرج در بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (302) این قانون دارای رئیس و دو مستشار است که با دو عضو نیز رسمیت دارد. دادگاه برای رسیدگی به سایر موضوعات با حضور رئیس یا دادرس علی البدل یا یک مستشار تشکیل می‌شود.
تبصره- مقررات دادرسی دادگاه کیفری یک به شرح مندرج در این قانون در دادگاه انقلاب، در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی می کند جاری است.
ماده 297 قانون آیین دادرسی کیفری
اعتراض به رای دادگاه
این امکان وجود دارد که در صورت معترض بودن به رای دادگاه، اعتراض خود را اعلام کنید. هنگامی که دادگاه رای بدوی را صادر می‌کند، هر کدام از طرفین دعوی می‌توانند در صورت معترض بودن به رای، اعتراض خود را اعلام کنند.
اعلام اعتراض به دادگاه به دو شیوه انجام می‌گیرد؛ اولین شیوه، شیوه‌ی عادی و دومین شیوه، شیوه‌ی فوق‌العاده است.
روش‌های عادی اعلام اعتراض، واخواهی و تجدیدنظر هستند. روش‌های فوق‌العاده اعلام اعتراض نیز شامل فرجام خواهی، اعاده دادرسی و اعتراض به شخص ثالث هستند.
هر کدام از این روش‌ها اصول خاص خود را داشته و پیشنهاد می‌کنیم بدون مشورت با وکیل، نسبت به هیچکدام از آن‌ها اقدام نکنید.
مدت زمان صدور رای در دادگاه‌های انقلاب چقدر طول می‌کشد؟
حال که می‌دانید دادگاه انقلاب چیست و به چه دسته‌ای از جرائم رسیدگی می‌کند، باید طبیعی به نظر برسد که صدور رای در این دادگاه فرآیندی دقیق و زمان‌بر باشد؛ همانطور که پیش‌تر نیز شرح دادیم، وظایف سنگینی بر دوش این دادگاه بوده و در صورت بروز هرگونه خطا در روند دادرسی، به غیر از این که عدالت اجرا نخواهد شد، امنیت ملی نیز ممکن است آسیب ببیند؛ به همین دلیل روند پیشرفت پرونده معمولا به طول خواهد انجامید.