نحوه اثبات حق انتفاع + بررسی انواع آن

وقتی مالی در مالکیت رسمی فردی باشد، مالک طبق قانون نسبت به آن مال حقوقی دارد و می تواند در مورد ملک خود تصمیمات قانونی اخذ کند. مثل اینکه ملک را بفروشد، اجاره بدهد یا اینکه آن را موضوع حق انتفاع قرار بدهد. حق انتفاع یکی از انواع حقوق مالی است که در قانون مدنی درباره آن بحث شده است و در حوزه موضوعات مربوط به مالکیت است.

گاهی پیش می آید کسی که مدعی است در ملک دیگری حق انتفاع دارد باید این حق را ثابت کند تا بتواند از منافع آن استفاده کند. در اینجا بحث اثبات حق انتفاع ایجاد می شود که در این مقاله به طور مفصل به آن خواهیم پرداخت.

حق انتفاع چیست؟

برای درک اثبات حق انتفاع بهتر است در ابتدای امر با مفهوم حق انتفاع آشنا شویم. طبق ماده 40 قانون مدنی این حق این گونه تعریف شده است:

حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.

ماده 40 قانون مدنی

منظور از این ماده این است که مالک یک ملک می تواند ضمن توافقی به دیگری اجازه انتفاع از ملکی که در مالکیت اوست را بدهد بدون اینکه مال را به منتفع واگذار کرده باشد. مدت این واگذاری می تواند مقید به زمان خاص یا به مدت عمر مالک یا منتفع و یا شخص دیگری باشد.

حال که با این موضوع حقوقی آشنا شدید، لازم است بدانید که حق انتفاع هم پیچیدگی‌ها و نکات مخصوص به خود را دارد که وکلا در آن تخصص دارند. اگر شما هم در مورد این زمینه پرونده دارید و نیاز به وکیل دارید، با گروه وکلای مشفق در تماس باشید.

تفاوت با عقد اجاره

احتمالا بعد از اینکه با تعریف حق انتفاع آشنا شدید این سوال برایتان ایجاد شده باشد که حق انتفاع با عقد اجاره چه تفاوتی دارد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که حق انتفاع توافق مالک و منتفع بر استفاده از منافع مال موضوع عقد انتفاع است از این رو نه اصل ملک و نه منافع آن به مالکیت منتفع در نخواهد آمد اما در عقد اجاره مستاجر مالک منافع مورد اجاره خواهد شد اگرچه اصل ملک به مالکیت او درنیامده است.

تفاوت حق انتفاع و اذن در انتفاع

در حقوق اصطلاح دیگری هم وجود دارد که با حق انتفاع ممکن است اشتباه گرفته شود و آن هم اذن در انتفاع است.

اذن در انتفاع یعنی اینکه مالکی به صورت یک جانبه اجازه استفاده از ملکش را به دیگری می دهد و تنها تصمیم مالک در این باره ملاک است و با اراده او این اجازه از بین خواهد رفت که در حقوق گفته می شود اذن در انتفاع ایقاع است. یعنی با اراده یک جانبه به وجود آمده و از بین می رود.

اما حق انتفاع موضوع یک عقد دو طرفه بین مالک و منتفع است و یک قرارداد لازم است. به همین دلیل برخلاف اذن در انتفاع مالک نمی تواند با اراده یک طرفه خود حق منتفع را اسقاط کند مگر در شرایطی که قانون اجازه انحلال عقود لازم را داده است.

حق انتفاع مجانی

حق انتفاع ممکن است به صورت مجانی به منتفع اعطا شود. یعنی اینکه ضمن عقد انتفاع، مالک اجازه استفاده از ملک را به منتفع بدهد بدون اینکه در قبال آن عوضی مطالبه کرده باشد. البته مالک محدودیتی برای اینکه عوضی در قبال حق انتفاع برای خود قائل شود ندارد و تنها اثر تعیین یا عدم تعیین عوض در عقد انتفاع مراتبی است که بر عقود معوض و مجانی بار می شود.

رجوع از حق انتفاع

برای بررسی اینکه آیا حق انتفاع قابل رجوع است یا خیر، ضروری است با انواع حق انتفاع آشنا شویم. همانطور که گفته شد در حق انتفاع مدت می تواند یا برای مدت معینی باشد، یا به مدت عمر مالک یا منتفع یا شخص دیگری باشد و یا اینکه به طور کلی مدتی برای آن تعیین نشده باشد؛ با توجه به همین دسته بندی حق انتفاع به سه نوع تقسیم می‌شود:

حق رقبی

طبق ماده 42 قانون مدنی:

رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می گردد.

ماده 42 قانون مدنی

یعنی مالک مدت زمانی را برای انتفاع تعیین می کند مثلا یک سال یا ده سال. اگر حق انتفاع به صورت رقبی به منتفع واگذار شود، عقد انتفاع یک قرارداد لازم است و امکان رجوع از آن وجود نخواهد داشت.

حق عمری

طبق ماده 41 قانون مدنی:

عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی برقرار ‌شده باشد.

ماده 41 قانون مدنی

با توجه به این ماده می توان ضمن قراردادی که برای اعطای حق انتفاع تنظیم می شود، مدت انتفاع را به مدت عمر مالک یا منتفع و یا شخص سومی قرارداد که با فوت او عقد منحل می شود. توجه داشته باشید که در این نوع از حق انتفاع نیز به دلیل لازم بودن عقد امکان رجوع وجود ندارد.

حبس مطلق

طبق ماده 44 قانون مدنی:

در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معین نکرده باشد حبس مطلق بوده و حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود مگر اینکه مالک‌ قبل از فوت خود رجوع کند.

ماده 44 قانون مدنی

در این ماده به موضوع عدم تعیین مدت در حق انتفاع پرداخته شده است که با توجه به آن در صورتی که برای حق انتفاع مدتی تعیین نشده باشد، فرض بر این است که مدت حق انتفاع تا زمان فوت مالک خواهد بود مگر اینکه مالک قبل از فوت از حق انتفاع رجوع کند. بنابراین با توضیحات ارائه شده مشخص است که تنها در یک حالت امکان رجوع ار حق انتفاع وجود دارد و آن هم در حبس مطلق است.

دعوای اثبات حق انتفاع

حال فرض کنید فردی مدعی داشتن حق انتفاع در ملک دیگری است. در این شرایط اگر مدعی قراردادی با مالک داشته باشد احتمال اینکه به مشکل قانونی برخورد کند کاهش پیدا می کند و اغلب موارد دعوای اثبات حق انتفاع مربوط به زمانی است که منتفع به صورت شفاهی با مالک توافق کرده است و یا اینکه به دلیلی سند از بین رفته یا به آن دسترسی ندارد.

از این رو با لحاظ اینکه حق مالکیت با اصل تسلیط در ارتباط است، مدعی حق انتفاع باید اقدام به اقامه دعوای در مراجع قضایی نماید و با به دست آوردن مدارک مثبه حق انتفاع در ملک را اثبات نماید.

اگر خواهان دعوای اثبات حق انتفاع به صلح نامه یا قراردادی که با مالک بسته است دسترسی نداشته باشد، می تواند به شهادت شهود استناد کند و یا به طریقی وقوع معامله بین خود و مالک را به دادگاه ثابت کند. البته رایج است که خواهان ضمن طرح دعوای اثبات حق انتفاع، درخواست الزام خوانده به تنظیم سند رسمی را هم طرح می کند تا در صورتی که حق او ثابت شد، خوانده ملزم به تنظیم سندی رسمی درباره اعطای حق انتفاع شود.

نمونه دادخواست

در اینجا به نمونه دادخواست حق انتفاع و نحوه تکمیل و تنظیم آن می پردازیم:

در قسمت نام خواهان: فردی که قصد اقامه دعوا دارد اطلاعات خود را وارد می کند که در این دعوا مدعی حق انتفاع می باشد.

در قسمت نام خوانده: اطلاعات فردی که قصد اقامه دعوا علیه او را دارید باید وارد شود که در دعوای اثبات حق انتفاع مالک ملکی است که حق انتفاع از آن مورد نزاع است.

خواسته: در این قسمت خواسته ای که دارید را درج می کنید که در موضوع این دادخواست “درخواست صدور حکم به حق انتفاع و الزام به تنظیم سند رسمی” می باشد.

دلایل و منضمات: در این قسمت مدعی حق انتفاع باید دلایلی که برای اثبات ادعای خود دارد را بنویسید و ضمیمه دادخواست کند. دلایل در دعوای اثبات حق انتفاع می تواند صلح نامه، شهادت شهود یا اظهارنامه و … باشد.

شرح دادخواست: شرح دادخواست یعنی اینکه دقیقا ذکر کنید از دادگاه با استناد به دلایل خود چه می خواهید. به عنوان نمونه در شرح دادخواست اثبات حق انتفاع می توان چنین درج کرد:

” ریاست محترم دادگاه …

سلام علیکم

اینجانب … با شماره ملی … به موجب صلح نامه منعقده در تاریخ … با خوانده محترم ملک آقای/خانم …. به شماره ملی … صاحب حق انتفاع ملک واقع شده در …. به مدت … می باشم. علیرغم ارسال اظهارنامه شماره … به ایشان مبنی بر واگذاری حق مذکور به بنده مشارالیه از انجام اقدامات لازم خودداری نموده. از این رو با توجه به مدارک پیوست شده از دادگاه محترم تقاضای رسیدگی و صدور حکم به اثبات حق انتفاع و الزام خوانده به تنظیم سند رسمی را خواستارم. “